بانکداری باز یک مفهوم نوین است که با ظهورش توانست پارادایم‌های موجود در روش بانکداری سنتی را تغییر دهد و انتظارات از ارائه خدمات بانکی را نیز ارتقا بخشید.
به‌طور خلاصه بانکداری باز، به معنای به اشتراک‌گذاری داده‌های بانکی با کسب اجازه صاحبان این داده‌ها با شرکت‌های ثالث (Third Party) به وسیله APIها (یا همان رابط‌های برنامه‌نویسی) به منظور ارائه خدمات و سرویس‌های مترقی و پیشرفته بانکی است.
تفاوت بانکداری به شیوه‌ای که بانکداری باز ایجاد کرده با بانکداری سنتی در این است که در مدل سنتی، داده‌های مشتری به‌صورت متمرکز در اختیار بانکی که در آن حساب باز شده، قرار می‌گیرد. این در حالی است که با بانکداری باز، کنترل و مالکیت داده‌ها تغییر کرده و صاحبان آن می‌توانند تصمیم بگیرند که آیا اطلاعات خود را در اختیار اشخاص یا سازمان‌ها قرار دهند یا خیر.
با همین تغییر کارکرد و تملک اطلاعات بانکی افراد، سرویس‌های پیشرفته بانکی و پرداخت و البته شیوه‌های نوینی در بانکداری ایجاد شد که تشکیل نئوبانک‌ها و بانکداری دیجیتال از نمونه‌های آن به‌شمار می‌روند.
مفاهیم کلیدی در بانکداری باز
بانکداری باز، یک تغییر مفهوم و پارادایم در اصول بانکداری است که به دلیل پیشرفت‌های سریع در فناوری از یک سو و تغییر سلیقه و ذائقه مشتریان از سوی دیگر، ایجاد شده است.
البته نباید از تغییر مقررات بانکداری و تمایل بانک‌ها به همکاری بیشتر با یکدیگر برای ارائه خدمات متناسب با نیاز مشتریان به‌عنوان ارکان مهم حرکت به سمت بانکداری باز نیز غافل شد.
برخی بانکداری باز را به مثابه یک حرکت می‌دانند که طی آن، بانک‌های سنتی برای باقی‌ماندن در رقابت، مجبور به پذیرش برخی شرایط شدند که یکی از آن به اشتراک‌گذاری داده‌های بانکی افراد با شرکت‌های ثالث بود.
اگرچه در نگاه اول این شرط هم فرصت بود و هم تهدید، اما با گذشت زمان و توسعه مفاهیمی همچون امور مالی باز یا همان Open Finance و اهتمام شرکت‌های ثالث به ارائه خدمات مالی و بانکی، این تهدید به فرصتی برای بانکداری سنتی تبدیل شد.
شرکت‌های ثالث که همان فینتکیها هستند با استفاده از این داده‌های بانکی محصولات نوآورانه‌ای مانند BNPL، کیف پول دیجیتال و سایر راهکارهای پرداختی و بانکی برای افراد و سازمان‌ها ایجاد کردند.
برخی از اجزای بانکداری باز
همان‌طور که گفته شد بانکداری باز همان به اشتراک‌گذاری داده‌های بانکی افراد توسط بانک‌ها و به‌وسیله APIهاست. بنابراین یکی از مهمترین اجزا برای شکل‌گیری و استفاده از بانکداری باز، همان APIها هستند.
API یا Application Programming Interface یک فناوری پیشرفته است که باعث می‌شود بستری امن برای به اشتراک‌گذاری داده‌های بانکی افراد میان بانک‌ها و شرکت‌های ثالث ایجاد شود. این رابط برنامه‌نویسی کاربردی، از مهمترین اصول امنیت و حریم خصوصی در هر راهکاری است که به وسیله بانکداری باز ایجاد شده، است.
یکی دیگر از اجزای بانکداری باز «مجوز» است. همان‌طور که گفته شد مشتریان باید این اجازه را به بانک‌ها بدهند که از اطلاعاتشان به منظور ارائه راهکارهای پیشرفته بانکی و پرداخت استفاده کنند. نمونه این «اجازه» را می‌توان در سرویس دایرکت دبیت مشاهده کرد. افراد برای فعال‌سازی آن باید اجازه لازم را به بانک مورد نظرشان بدهند.
شرکت‌های ثالث یا Third Party نیز از دیگر بازیگران بانکداری باز هستند که بدون آن‌ها ارائه خدمات سرویس‌های پیشرفته بانکی تقریبا ممکن پذیر نخواهد بود.
در مدل امور مالی باز، شرکت‌ها و به‌صورت کلی نهادهای مالی این اجازه را دارند که از این داده‌ها برای راه‌اندازی و توسعه محصولات و خدمات جدیدی که سفارشی‌سازی شده‌اند، استفاده کنند.
همان‌طور که گفته شد، عمده استفاده‌کنندگان از امور مالی باز، صنعت فین‌تک و بازیگران آن هستند که از اطلاعات به اشتراک‌گذاری‌شده برای ارائه روش‌های جدید مالی و بانکی استفاده می‌کنند.
تمام آنچه که فینتکیها انجام می‌دهند این است که در سایه Open Finance می‌توانند از داده‌های بانکی، بیمه‌ای، سوابق دریافت وام و اعتبار و… برای ایجاد راهکارهای مالی مناسب با اشخاص استفاده کنند.
شرکت‌های فین‌تکی می‌توانند از امور مالی باز به منظور راه‌اندازی و توسعه پلتفرم‌های مدیریت سرمایه دیجیتال نیز بهره ببرند.
این پلتفرم‌ها از طریق دسترسی که کاربران به آن‌ها می‌دهند، امکان مدیریت همزمان تمام دارایی‌های افراد چه در حوزه ارزهای دیجیتال و چه در حوزه سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کنند.
البته مدیریت دارایی یکی از اقداماتی است که فینتکیها به‌واسطه بهره‌مندی از اطلاعات به‌اشتراک‌گذاشته شده در سایه امور مالی باز انجام می‌دهند، بسیاری از این شرکت‌های فین‌تکی که در بخش وام‌دهی فعال‌اند، از این داده‌ها برای ارزیابی رتبه اعتباری و تخمین ریسک ارائه وام و اعتبار به افراد استفاده می‌کنند.
مزایای بانکداری باز برای بانک‌ها
در قسمت‌های پیشین به این نکته اشاره شد که بانکداری باز توانست نحوه رقابت در صنعت بانکی کشورها را تغییر دهد و از سوی دیگر برای مخاطبان و استفاده‌کنندگان از خدمات بانکی نیز شرایط مناسبی را فراهم کند. بنابراین شاید مهمترین مزیت بانکداری باز برای بانک‌ها، تغییر از شیوه بانکداری سنتی به مدرن با هدف تسهیل امور مشتریان و افزایش درآمد بوده است.
در این مسیر هر شرکت ثالث و یا بانکی که بتواند نوآوری خود را در ارائه راهکارهای بانکی و پرداخت، ارتقا دهد به گونه‌ای که بهترین روش ممکن را به بازار معرفی کند، در این رقابت پیروز است؛ پیروزی نیز به معنای بهبود کیفیت خدمات بانکی ارائه شده، است.
هوشمندسازی نیز از دیگر مواردی است که در گسترش مفهوم بانکداری باز در صنعت بانکی شکل گرفت. به بیان کلی هوشمندسازی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن شرکت‌های ثالثی که از داده‌های بانکی افراد استفاده می‌کنند، با تحلیل این داده‌ها و البته رصد رفتار کاربران، خدمات ویژه‌ای به آن‌ها پیشنهاد می‌دهند که بتواند پاسخگوی نیاز فعلی‌شان باشد.
ارائه راهکارها و خدمات سفارشی نیز از دیگر مزیت‌های بانکداری باز برای بانک‌ها و شرکت‌های ثالث است.
به این معنا که هر شرکت ثالثی که بتواند خدمات ویژه مانند اعطای وام در سریع‌ترین زمان ممکن، ارائه بدهد، جذب مخاطب بیشتری نیز خواهد داشت. از سوی دیگر هر بانکی که بتواند با شرکت ثالث خلاق‌تری همکاری کند، می‌تواند مخاطبان بیشتری به خود جذب کرده و درآمدزایی داشته باشد.
این مورد برای مدیریت کیف پول افراد نیز کاربرد دارد. به عنوان مثال موسسات مالی و اعتباری همچنین بانک‌ها می‌توانند با رصد رفتار مالی مشتریان خود، مشاوره‌های شخصی‌سازی‌شده‌تری برای مدیریت کیف پول و سبد دارایی‌شان به آن‌ها ارائه دهند.
کاهش هزینه‌های جاری نیز از دیگر مزیت‌های بانکداری باز است. بدین معنا که مشتریان با مقایسه خدمات و سرویس‌های بانکی، کم‌هزینه‌ترین آن را انتخاب می‌کنند.
باقی‌ماندن در رقابت نیز از دیگر مزیت‌های بانکداری باز است. در شرایط فعلی که گزینه‌های جذاب و سفارشی‌شده زیادی برای افراد وجود دارد و آن‌ها با کم‌ترین هزینه و در سریع‌ترین زمان ممکن به آن‌ها دسترسی پیدا می‌کنند، بانک‌هایی که همچنان بر روش سنتی تاکید دارند، از رقابت حذف شده و به تدریج از شمار کاربران‌شان نیز کاسته می‌شود.
تخمین و پیش‌بینی میزان ریسک افراد نیز از دیگر مزیت‌های بانکداری باز برای موسسات مالی و بانک‌هاست؛ با به اشتراک داده‌های بانکی، هر گونه درخواستی برای دریافت وام و مزایا در کوتاه‌ترین زمان ممکن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مزایای بانکداری باز برای مصرف‌کنندگان
مهمترین هدفی که باعث شد بانکداری باز تغییرات زیادی در پارادایم بانکداری ایجاد کند، ایجاد سهولت در دسترسی به راهکارهای بانکی همچنین ارائه نوع سفارشی‌سازی‌شده‌ای از آن‌ها بود. بنابراین محوریت بانکداری باز برای مخاطبان صنعت بانکی کشور است.
مزایای بانکداری باز برای کاربران بسیار زیاد است که در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می‌شود.
تعیین حد و مرز استفاده از اطلاعات بانکی یکی از مهمترین مزیت‌های بانکداری باز برای دارندگان حساب بانکی است. به این معنا که در روش سنتی، بانک‌ها به عنوان مالکان اطلاعات بانکی افراد، از آن‌ها تنها برای مقاصد خود استفاده می‌کردند. اما با ظهور مفهوم بانکداری باز، مالکیت داده‌های بانکی تنها در اختیار بانک‌ها قرار ندارد و صاحبان حساب‌های بانکی‌اند که تعیین می‌کنند چه سازمان و شرکتی و برای چه منظور و تا چه زمانی از داده‌های آن‌ها استفاده کند.
تسریع فرآیندها نیز از دیگر مواردی است که توانسته تاثیر خوبی بر کاربران بگذارد. به عنوان مثال افراد می‌توانند در زمان کوتاه‌تری به وامی که نیاز دارند، دست پیدا کنند.
با بانکداری باز و راهکارهایی که ارائه می‌دهد، افراد قدرت بیشتری بر حساب‌های بانکی خود دارند و تصمیم می‌گیرند که آیا این اطلاعات را به اشتراک بگذارند یا خیر.
مثال‌هایی از بانکداری باز
بانکداری باز تاثیرات زیادی را نیز در مدیریت کسب و کارهای شخصی داشت. به عنوان مثال پلتفرم‌های ارائه وام‌های ضروری از تجمیع و اشتراک داده‌های بانکی افراد برای پیش‌بینی میزان ریسک وام استفاده می‌کنند. از سوی دیگر دسترسی به اطلاعات بانکی این امکان را ایجاد می‌کند تا شرکت‌ها بتوانند به داده‌هایی همچون موجودی، پس‌انداز و… دسترسی پیدا کرده و به افراد راهکارها و خدمات بانکی مناسبی ارائه دهند.
پرداخت‌های آنلاین
مهمترین تاثیری که بانکداری باز در زندگی افراد و کسب و کارها ایجاد کرد، ایجاد راهکارهای آنلاین برای پرداخت‌ها بود. ظهور روش‌هایی مانند BNPL ،SNPL و… باعث شد که افراد بتوانند با سهولت و امنیت بیشتری در هر ساعت از شبانه‌روز نسبت به تکمیل فرایند خرید خود اقدام کنند.
درخواست وام‌های شخصی‌سازی‌شده؛ از دیگر مواردی که با بروز مفهوم بانکداری باز، گسترش پیدا کرد، ارائه راهکارهای مالی مانند وام و تسهیلات متناسب با نیاز و درخواست افراد است. این رویه در بسیاری از پلتفرم‌ها و حتی بانک‌ها ایجاد شده است.
دایرکت دبیت
همان‌طور که اشاره شد بانکداری باز و تغییری که در پارادایم‌های بانکداری سنتی ایجاد کرد، باعث شکل‌گیری روش‌های نوینی در مناسبات مالی و پرداخت شد که دایرکت دبیت یکی از آن‌هاست. در واقع دایرکت دبیت یکی از روش‌های پرداخت خودکار است که برای پرداخت‌های پرتکرار و دوره‌ای مانند قبوض و اقساط تسهیلات و وام به کار می‌رود.
افراد می‌توانند با دادن دسترسی به بانک مورد نظری که می‌خواهند وجوه از آن انتقال پیدا کند، هزینه‌های خود را بدون اینکه به درگاه پرداخت وارد شوند، سر زمان مقرر و با مبلغ تعیین‌شده، انجام دهند.
آینده بانکداری باز چگونه پیش‌بینی می‌شود؟
نمی‌توان آینده هر فناوری و یا مفهوم نوینی که به جهان وارد می‌شود، پیش‌بینی کرد بدون اینکه اثرات فناوری بلاکچین، هوش مصنوعی و… را در آن لحاظ کرد؛ بانکداری باز نیز از این قاعده مستثنی نیست.
کارکرد هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های مالی و بانکی و کشف و شناسایی تقلب، شاید مهمترین تاثیر را بر بانکداری باز و آینده این مفهوم پرطرفدار داشته باشد. هوش مصنوعی باعث شده که رفتار کاربران در پلتفرم‌ها پیش‌بینی‌پذیرتر باشد و این امر می‌تواند بر نحوه ارائه راهکارهای سرمایه‌گذاری و تسهیلات توسط شرکت‌های ثالث به افراد کمک زیادی کند.
البته هوشمندسازی فرآیندهای بانکی به‌واسطه هوش مصنوعی نیز از دیگر مواردی است که باعث شده پیش‌بینی آینده بانکداری باز کمی سخت باشد. هوشمندسازی به معنای حذف فرآیندهای زمان‌بری که در هر کدام از آن احتمال بروز خطای انسانی وجود داشت. با هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، بسیاری از فرآیندهای بانکی با حذف واسطه‌ها همراه بوده که انتظار می‌رود این روند در سال‌های آتی بیشتر نیز شود و افراد بدون واسطه به خدمات بانکی پیشرفت‌های دسترسی داشته باشند.
فناوری بلاکچین نیز از جمله مواردی است که می‌تواند تاثیرات قابل توجهی از بانکداری باز گرفته و یا بر آن داشته باشد؛ با گسترش استفاده از مدل بانکداری باز و دسترسی بهتر به داده‌های بانکی مشتریان، فینتکیها می‌توانند مدل‌های مالی غیرمتمرکزی یا همان DeFiها که در فناوری بلاکچین مورد استفاده قرار می‌گیرد، توسعه دهند. بلاکچین بستر مناسبی برای این مدل‌های مالی است که باعث می‌شود با حذف واسطه‌ها، تراکنش بین افراد و یا سازمان‌ها حتی به‌صورت برون‌مرزی نیز به راحتی یک تراکنش ساده انتقال وجه از طریق موبایل بانک باشد. البته فینتکیها می‌توانند از بلاکچین برای تسریع در ارائه خدماتی همچون وام‌دهی، تامین مالی‌های جمعی و حتی سرمایه‌گذاری نیز استفاده کنند.
جمع‌بندی
بانکداری باز مفهومی نوین در جهان است که توانسته در مدت کوتاهی بر بخش‌های مختلفی از ارزهای دیجیتال تا فناوری‌های مالی را تحت تاثیر قرار دهد. نباید از این نکته غافل شد که تاثیر بانکداری باز منحصر به بخش‌های مالی و بانکی نیست و پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های آتی در ادغام با هوش مصنوعی و یادگیری ماشین بتواند کارکرد مهمی که شناسایی تقلب است، به نظام مالی و بانکی جهان، بیفزاید.