اقتصادهای سنتی بر پایه نهادهای مرکزی بنا شده‌اند. بانک‌ها، دولت‌ها و شرکت‌های فین‌‌تکی که نقش واسطه‌گری، اعتبارسنجی و اعتمادسازی را بازی می‌کنند.
این مدل در دوره خود موفق بوده اما اکنون با چالش‌های ساختاری مواجه است؛ انباشت قدرت در نهادهای محدود، کندی در نوآوری، ناکارآمدی در خدمات‌رسانی و شکنندگی در برابر بحران‌های سیستمی.
«تمرکززدایی» پاسخی است به این ناکارآمدی. در یک ساختار غیرمتمرکز، اعتماد نه از یک نهاد واحد، بلکه از طریق فناوری مانند بلاک‌چین، APIهای بانکداری باز، رمزنگاری و مشارکت جمعی تأمین می‌شود. این به معنای کاهش وابستگی به واسطه‌ها، افزایش شفافیت و تسهیل مشارکت بازیگران جدید در اقتصاد است: از شرکت‌های کوچک گرفته تا استارتاپ‌های نوآور.
در سطح کلان، «تمرکززدایی» می‌تواند ریسک‌های سیستمی را کاهش دهد: به‌جای آن‌که یک نهاد متمرکز به‌عنوان «نقطه شکست» عمل کند، شبکه‌های غیرمتمرکز، مقاوم‌تر، پویا‌تر و منطبق با شرایط محلی‌اند.
این مسأله به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران که با محدودیت‌های بین‌المللی یا نوسانات بازارهای داخلی مواجه‌اند، می‌تواند به شکل‌گیری زیرساخت‌های مالی بومی، مقاوم و منعطف کمک کند.
به بیان ساده: «تمرکززدایی» بازتعریفی است از «اعتماد» در اقتصاد دیجیتال: به‌جای اعتماد به نهاد، اعتماد به فناوری‌ها و زیرساخت‌های متنوع جایگزین می‌شود و این، مسیری است که نظام‌های پرداخت در سراسر جهان به‌سوی آن در حال حرکت‌اند.
«تمرکززدایی» در نظام‌های پرداخت چیست؟
«تمرکززدایی» در نظام‌های پرداخت به معنای توزیع فرآیندها، زیرساخت‌ها و تصمیم‌گیری‌ها بین نهادهای مختلف، از جمله بانک‌های مرکزی، شرکت‌های خصوصی و فین‌تک‌ها به‌جای وابستگی به یک نهاد مرکزی واحد است. این رویکرد مزایای متعددی دارد:
- کاهش ریسک سیستمی: با توزیع مسؤولیت‌ها، احتمال اختلال در کل سیستم کاهش پیدا می‌کند
- افزایش رقابت: بازیگران خصوصی می‌توانند راهکارهای نوآورانه‌تری ارائه دهند
- دسترسی بهتر: مشتریان و کسب‌وکارها به گزینه‌های متنوع‌تری برای پرداخت دسترسی دارند
«تمرکززدایی» در جهان به اشکال مختلفی پیاده‌سازی می‌شود:
- شبکه‌های پرداخت خصوصی: مانند Visa و Mastercard که تراکنش‌های کارتی را در سطح جهانی مدیریت می‌کنند
- کیف پول‌های دیجیتال: مانند PayPal و Apple Pay که پرداخت‌های سریع و غیرمتمرکز را امکان‌پذیر می‌کنند
- فناوری‌های بلاک‌چین و رمزارزها: تراکنش‌ها را بدون واسطه‌های سنتی انجام می‌دهند
- سیستم‌های پرداخت آنی: مانند SEPA در اروپا یا NPP در استرالیا که انتقال سریع وجه را تسهیل می‌کنند
همان‌طور که می‌دانید Apple Pay و Google Pay ،Visa ،Mastercard ،Amazon Pay ،PayPal از سرویس‌های پرداخت بین‌المللی‌اند که امکان پرداخت تراکنش‌های آنلاین و حضوری را برای کاربران فراهم می‌کنند. این سیستم‌ها با استفاده از تکنولوژی‌های پرداخت موبایلی، کارت‌های اعتباری و کیف پول‌های دیجیتال، در سطح جهانی پشتیبانی می‌شوند.
با این حال، هر یک از آن‌ها، تحت نظارت دقیق قوانین و مقررات مالی کشورهای مختلف قرار دارند و حتی برای استفاده در برخی کشورها ممکن است محدودیت‌هایی وجود داشته باشد و معمولاً از طریق همکاری با بانک‌ها، فین‌تک‌ها و نهادهای دولتی مدیریت می‌شوند.
در ادامه، به بررسی و مقایسه نظام‌های پرداخت در کشورهای مختلف و ایران می‌پردازیم.
نظام پرداخت در ایران: ترکیبی از تمرکز با کمی نوآوری
ایران دارای یک نظام پرداخت متمرکز که تحت نظارت بانک مرکزی این کشور و شرکت‌های وابسته اداره می‌شود؛ این سیستم ترکیبی از زیرساخت‌های دولتی و تعداد محدودی راهکارهای خصوصی نوظهور است.
زیرساخت‌های کلیدی
- شاپرک: شرکت شبکه الکترونیکی پرداخت کارت (شاپرک) محور اصلی پردازش تراکنش‌های آنلاین در ایران است. این شبکه تمام تراکنش‌های کارتی، موبایلی (مانند کد USSD، ریال دیجیتال، NFC و QR-Code)، دستگاه‌های کارت‌خوان و درگاه‌های پرداخت آنلاین را مدیریت می‌کند. شاپرک به‌عنوان یک نهاد متمرکز، تضمین‌کننده امنیت و یکپارچگی تراکنش‌هاست
- سیستم‌های تسویه بانکی: انتقال وجه در ایران از طریق سیستم‌هایی مانند ساتنا (برای تراکنش‌های کلان)، پایا (برای تراکنش‌های خرد و دسته‌ای)، کارت‌به‌کارت و پل انجام می‌شود. این سرویس‌ها به‌طور مستقیم توسط بانک مرکزی ایران مدیریت می‌شوند و نقش کلیدی در تسویه تراکنش‌های بین‌بانکی دارند
- دایرکت دبیت (پرداخت مستقیم): این سرویس که در ایران توسط «پیمان» ارائه می‌شود، امکان پرداخت آنی یا خودکار وجه از حساب بانکی مشتریان را از طریق APIهای بانکی فراهم می‌کند. دایرکت دبیت به‌عنوان یک راهکار غیرمتمرکز و خصوصی، به کسب‌وکارها اجازه می‌دهد پرداخت‌های دوره‌ای (مانند اشتراک‌ها یا قبوض) را به‌صورت خودکار دریافت کنند
- کیف پول‌های موبایلی: کیف پول‌های موبایلی در ایران در حال گسترش‌اند و امکان پرداخت داخلی را بدون وابستگی مستقیم به شاپرک فراهم می‌کنند؛ این سرویس‌ها معمولاً توسط شرکت‌های خصوصی ارائه می‌شوند
- رمزارزها: استفاده از رمزارزها در ایران فاقد چارچوب قانونی مشخصی است. اگرچه استخراج رمزارز در مقیاس محدود قانونی است، اما استفاده از آن‌ها برای پرداخت هنوز به‌صورت رسمی پشتیبانی نمی‌شود
مالکیت و ساختار
- شاپرک و سیستم‌های تسویه: متعلق به بانک مرکزی ایران و کاملاً متمرکز
- دایرکت دبیت و کیف پول‌ها: توسط شرکت‌های خصوصی مانند «پیمان» و به‌صورت غیرمتمرکز ارائه می‌شوند اما همچنان تحت نظارت بانک مرکزی ایران فعالیت می‌کنند
ایالات متحده آمریکا: اوج تمرکززدایی
نظام پرداخت در این کشور، یکی از پیشرفته‌ترین و غیرمتمرکزترین سیستم‌های جهان است که ترکیبی از زیرساخت‌های دولتی و خصوصی را در بر می‌گیرد.
زیرساخت‌های کلیدی
- ACH و FedWire: برای تسویه تراکنش‌های بانکی، تحت نظارت فدرال رزرو
- Visa ،Mastercard و Amex: شبکه‌های کارتی که بخش عمده تراکنش‌های خرده‌فروشی را مدیریت می‌کنند
- Apple Pay ،Google Pay ،PayPal و Amazon Pay: کیف پول‌های موبایلی برای پرداخت‌های سریع و امن
- رمزارزها: استفاده از رمزارزها برای پرداخت، قانونی اما محدود است. سرویس‌هایی مانند PayPal امکان پرداخت با بیت‌کوین را پشتیبانی می‌کنند
مالکیت و ساختار
ACH و FedNow دولتی‌اند، در حالی‌که کارت‌ها و کیف پول‌ها توسط شرکت‌های خصوصی مدیریت می‌شوند.
چین: نظارت دولتی با نوآوری خصوصی
چین ترکیبی از نظارت شدید دولتی و نوآوری‌های خصوصی را در نظام پرداخت خود پیاده کرده است.
زیرساخت‌های کلیدی
- UnionPay: شبکه ملی پرداخت کارتی چین
- Alipay و WeChat Pay: کیف پول‌های موبایلی که با QR-Code پرداخت‌های سریع را امکان‌پذیر می‌کنند
- یوآن دیجیتال (e-CNY): تنها ارز دیجیتال مجاز در چین
- Visa و Mastercard: استفاده محدود
مالکیت و ساختار
UnionPay دولتی است، اما Alipay و WeChat Pay خصوصی‌اند و تحت نظارت شدید دولت فعالیت می‌کنند.
اروپا: تعادل بین دولت و بخش خصوصی
اروپا با ترکیبی از زیرساخت‌های دولتی و خصوصی، یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های پرداخت را دارد.
زیرساخت‌های کلیدی
- SEPA: برای انتقال بانکی بین کشورهای اروپایی
- TARGET2 و RT1: برای تسویه فوری در منطقه یورو
- Visa و Mastercard: برای تراکنش‌های کارتی
- Revolut و Klarna: فین‌تک‌هایی که خدمات بانکی و اعتباری ارائه می‌دهند
- رمزارزها: قانونی و تحت مقررات *MiCA فعالیت می‌کنند
مالکیت و ساختار
SEPA و TARGET2 دولتی‌اند و زیر نظر بانک مرکزی اروپا (ECB) و بانک‌های ملی فعالیت می‌کنند اما کارت‌ها و فین‌تک‌ها توسط بخش خصوصی مدیریت می‌شوند.
امارات متحده عربی: پیشگام در پرداخت‌های دیجیتال
امارات متحده عربی یکی از پیشروترین کشورهای منطقه در پذیرش فناوری‌های نوین پرداخت است. این کشور با ترکیب زیرساخت‌های دولتی و خصوصی، در حال حرکت به سمت جامعه‌ای بدون پول نقد است که فرصت‌های زیادی برای کسب‌وکارهای B2B ایجاد می‌کند.
زیرساخت‌های کلیدی
- UAESWITCH و Al Etihad Switch: این زیرساخت‌های بانکی داخلی، تراکنش‌های کارتی و دیجیتال را در امارات، مدیریت و تحت نظارت بانک مرکزی امارات فعالیت می‌کنند
- Aani: پلتفرم پرداخت آنی که توسط بانک مرکزی امارات در سال ۲۰۲۳ راه‌اندازی شد، امکان تراکنش‌های ۲۴/۷ را با استفاده از شماره تلفن یا کد QR فراهم می‌کند. این سرویس برای پرداخت‌های فردبه‌فرد (P2P (Peer-to-Peer و سازمانی (B2B (Business-to-Business طراحی شده است
- کیف پول‌های موبایلی: سرویس‌هایی مانند STC Pay ،Noon Pay ،Payit ،Apple Pay و Google Pay در کنار درگاه‌های پرداخت مانند Telr و PayTabs، پرداخت‌های آنلاین و حضوری را تسهیل می‌کنند
- Visa و Mastercard: کارت‌های اعتباری و نقدی این شبکه‌ها در کنار روش‌های پرداخت بدون تماس (مانند NFC) در خرده‌فروشی و تجارت الکترونیک رایج‌اند
- رمزارزها: امارات با تنظیم‌گری پیشرفته تحت نظارت نهاد **VARA در دبی، استفاده از رمزارزها را قانونی کرده و برخی فروشگاه‌ها امکان پرداخت با بیت‌کوین و سایر ارزهای دیجیتال را فراهم کرده‌اند
- Buy Now, Pay Later) BNPL): سرویس‌هایی مانند Tabby و PostPay در حال رشدند و به کسب‌وکارها امکان ارائه گزینه‌های پرداخت اقساطی را می‌دهند
مالکیت و ساختار
- UAESWITCH و Aani: متعلق به بانک مرکزی امارات و کاملاً دولتی
- کیف پول‌ها و درگاه‌های پرداخت: توسط شرکت‌های خصوصی مانند Telr ،PayTabs و Amazon Payment Services مدیریت می‌شوند اما تحت نظارت دقیق بانک مرکزی این کشور عمل می‌کنند
عربستان سعودی: تحول دیجیتال با نظارت قوی
عربستان سعودی با برنامه‌هایی مانند چشم‌انداز ۲۰۳۰، در حال بازسازی نظام پرداخت خود برای کاهش وابستگی به پول نقد و تقویت اقتصاد دیجیتال است. این کشور با رشد چشم‌گیر در پرداخت‌های غیرتماسی و دیجیتال، فرصت‌های جدیدی برای کسب‌وکارهای B2B فراهم کرده است.
زیرساخت‌های کلیدی
- mada: شبکه پرداخت کارتی داخلی عربستان، تراکنش‌های کارتی و غیرتماسی را مدیریت می‌کند و در خرده‌فروشی و تجارت الکترونیک بسیار رایج است
- Sarie: سیستم انتقال سریع وجه که امکان تسویه آنی تراکنش‌های بین‌بانکی را فراهم می‌کند
- SADAD: سیستمی برای پرداخت قبوض و تسویه‌های مالی که به کسب‌وکارها امکان مدیریت پرداخت‌های سازمانی را می‌دهد
- کیف پول‌های موبایلی: STC Pay ،Noon Pay ،Payit ،Apple Pay و Google Pay از جمله سرویس‌های پرطرفدار برای پرداخت‌های دیجیتال‌اند. STC Pay با بیش از ۴/۵ میلیون کاربر فعال، نمونه‌ای موفق از نفوذ بخش خصوصی است
- Visa و Mastercard: کارت‌های این شبکه‌ها برای تراکنش‌های آنلاین و حضوری بسیار پرکاربردند
- رمزارزها: پرداخت با رمزارزها در عربستان ممنوع است. نگهداری شخصی مجاز بوده اما چارچوب قانونی برای آن‌ها هنوز تدوین نشده است
مالکیت و ساختار
- mada و Sarie: تحت نظارت بانک مرکزی عربستان (SAMA) و کاملاً دولتی
- STC Pay و سایر کیف پول‌ها: با وجود خصوصی‌بودن، تحت مالکیت شرکت‌های بزرگ مانند STC (اپراتور دولتی مخابرات) بوده و زیر نظر شدید SAMA فعالیت می‌کنند
ترکیه: نوآوری در سایه نظارت دولتی
ترکیه با نظام پرداختی متنوع، ترکیبی از زیرساخت‌های متمرکز و راهکارهای خصوصی نوآورانه را ارائه می‌دهد که آن را به یکی از بازارهای پویای منطقه تبدیل کرده است.
زیرساخت‌های کلیدی
- TROY: شبکه کارتی داخلی ترکیه که تراکنش‌های کارتی را مدیریت می‌کند و به‌عنوان جایگزینی برای شبکه‌های بین‌المللی مانند Visa و Mastercard عمل می‌کند
- FAST: سیستم پرداخت آنی ترکیه که امکان انتقال سریع وجه بین‌بانکی را فراهم می‌کند
- فین‌تک‌ها و کیف پول‌ها: سرویس‌هایی مانند BKM Express ،Papara و İninal در کنار Apple Pay (با پشتیبانی محدود) در پرداخت‌های آنلاین و حضوری رایج‌اند. Papara به‌ویژه در میان جوانان و کسب‌وکارهای کوچک محبوب است
- Visa و Mastercard: همچنان برای تراکنش‌های کارتی، به‌ویژه در تجارت الکترونیک، پرکاربردند
- رمزارزها: سرمایه‌گذاری در رمزارزها در ترکیه قانونی است و صرافی‌های رمزارز داخلی و خارجی فعال‌اند اما استفاده از آن‌ها برای پرداخت مجاز نیست
مالکیت و ساختار
- TROY و FAST: متعلق به بانک مرکزی ترکیه و کاملاً دولتی
- BKM Express و کیف پول‌ها: توسط شرکت‌های خصوصی یا کنسرسیوم‌های بانکی مدیریت می‌شوند اما تحت نظارت دقیق بانک مرکزی این کشور فعالیت می‌کنند
سایر کشورها
- روسیه: با شبکه Mir و سیستم SPFS، به سمت خودکفایی در پرداخت حرکت کرده است. رمزارزها برای پرداخت ممنوع‌اند، اما روبل دیجیتال در حال توسعه است.
- استرالیا: شبکه NPP و سرویس‌هایی مانند PayID و BPAY، ترکیبی از پرداخت‌های آنی و سنتی را ارائه می‌دهند؛ پرداخت با رمزارزها قانونی بوده اما هنوز فراگیر نشده‌اند.
- قطر: سیستم پرداخت شامل خدمات موبایلی و کارتی مانند QPAY و شبکه‌های بانکی داخلی مثل QNB ،NAPS و D-Fawri است. سرویس‌های بین‌المللی مانند PayPal ،Apple Pay و Google Pay با پشتیبانی محدود در دسترسند، درحالی‌که Visa و Mastercard به‌طور کامل پشتیبانی می‌شوند. استفاده از رمزارزها برای پرداخت و معاملات ممنوع بوده و دولت همچنان در حال بررسی آن است؛ تمام زیرساخت‌های پرداخت تحت نظارت بانک مرکزی قطر قرار دارند.
نتیجه‌گیری
«تمرکززدایی» در نظام‌های پرداخت جهانی، به‌عنوان یک روند نوین، مزایای بسیاری به همراه دارد. این روند با کاهش وابستگی به نهادهای مرکزی و یک‌پارچه، به افزایش رقابت و نوآوری در ارائه خدمات مالی منجر می‌شود. از طریق تسهیل مشارکت بازیگران جدید مانند شرکت‌های فین‌تک، می‌توان به خدماتی با دسترسی بهتر و کارآمدتر دست پیدا کرد. همچنین، تمرکززدایی می‌تواند پیچیدگی‌های سیستمی را کاهش داده و در شرایط بحرانی (اقتصادی و…)، مقاوم‌تر و انعطاف‌پذیرتر از سیستم‌های متمرکز عمل کند.
در ایران، اگرچه نظام پرداخت هنوز تحت نظارت بانک مرکزی کشور و شاپرک متمرکز است، تحولاتی مانند ظهور سرویس‌های غیرمتمرکز مانند دایرکت دبیت، کیف پول‌های موبایلی و صرافی‌های رمزارز، فرصتی برای رشد و نوآوری در بخش پرداخت به‌ویژه برای کسب‌وکارهای B2B ایجاد کرده‌اند.
این خدمات به کسب‌وکارها امکان مدیریت پرداخت‌های خود به‌صورت خودکار و بدون وابستگی به نهادهای متمرکز را می‌دهند. به‌ویژه در کشورهایی که با محدودیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها مواجه‌اند، «تمرکززدایی» و تنوع زیرساخت‌ها می‌تواند به ایجاد زیرساخت‌های مالی بومی، مقاوم و انعطاف‌پذیر کمک کند.
پانوشت:
*MiCA: حروف اختصاری Markets in Crypto-Assets Regulation به‌معنای مجموعه مقررات اتحادیه اروپا در بازارهای رمزارزی
**VARA: حروف اختصاری Virtual Assets Regulatory Authority به‌معنای سازمان تنظیم مقررات دارایی‌های مجازی